“Nu ik erop terugkijk, besef ik dat een leven dat enkel berust op gehoorzamen en bevelen opvolgen een heel gemakkelijk bestaan is. Zo leven herleidt tot een minimum de noodzaak om zelf na te denken.”
“Een bevel gehoorzamen was voor mij het belangrijkste. Dat ligt misschien in de Duitse aard.”
Otto Adolf Eichmann, Jeruzalem — 1962
De Processen van Neuremberg zijn de strafprocessen die na afloop van de Tweede Wereldoorlog in de Duitse stad Neuremberg werden gehouden. Neuremberg was de stad waar de nazipartij in de jaren dertig haar grootse partijdagen. Daarnaast verkondigden de nazi's in Neuremberg in 1935 hun beruchte rassenwetten. Het bekendste proces van Neuremberg was tegen 22 kopstukken van het naziregime uit de Tweede Wereldoorlog. Het proces begon op 20 november 1945 en duurde tot 1 oktober 1946, toen het vonnis werd uitgesproken. Tegenwoordig wordt het Tribunaal van Neuremberg algemeen beschouwd als belangrijk beginpunt van het internationaal strafrecht.
Eichmann verscheen voor een tribunaal in Jeruzalem in 1961. Het belangrijkste argument van Eichmann tijdens zijn verdediging voor het oorlogstribunaal was zijn gehoorzaamheid, het feit dat hij uitvoerde wat hem werd gezegd zonder er verder vragen bij te stellen. Dat bracht de filosofe Hannah Arendt tot haar bekend geworden formulering van de banaliteit van het kwaad. Het kwaad incarneerde zich hier niet in een monsterlijk en afzichtelijk iemand, maar in een onopvallende doordeweekse ambtenaar. Arendt is hiervoor bekritiseerd geworden. Velen konden de gedachte niet verdragen dat deze man een ‘gewone’ mens was zoals u en ik.
Het begrip ‘misdaden tegen de mensheid’ heeft sinds de Tweede Wereldoorlog een cruciale rol gespeeld in de internationale politiek, bijvoorbeeld als rechtvaardiging voor militaire interventies en vredemissies, als reden voor het vervolgen van bepaalde staatshoofden, als aanleiding voor het opzetten van nieuwe instituten zoals het Internationaal Gerechtshof of als bestaansreden van een groot aantal NGO’s. Het begrip wordt vaak in verband gebracht met dat van ‘de mensenrechten’. Toch hebben beide begrippen een heel eigen geschiedenis. Voor de oorsprong van het discours van de rechten van de mens moeten we teruggaan naar de Verlichting en de Franse en Amerikaanse revoluties. De mensenrechten zijn onlosmakelijk verbonden met een traditie van declaraties en internationale politieke en juridische instituties. Het begrip ‘misdaad tegen de mensheid’ heeft daarentegen een veel recentere geschiedenis. Het werd voor het eerst als dusdanig gebruikt tijdens het internationale militaire tribunaal in Neuremberg (1945-49) als een nieuwe juridische categorie om de nazimisdaden mee te beschrijven.
De juridische ‘misdaad tegen de mensheid’ heeft de voorbije decennia een grote impact gehad op de wereldpolitiek en op de evaluatie daarvan, zelfs op een manier die de juridische sfeer overstijgt. De recente opkomst van nieuwe instituten zoals de waarheids-en-verzoeningscommissies in Latijns-Amerika en Zuid-Afrika zijn voorbeelden van de manier waarop het begrip ‘misdaden tegen de mensheid’ het juridische overstijgt. Sinds het begin van de jaren ‘70 hebben verscheidene staten de overgang naar een democratisch rechtsbestel proberen te verwezenlijken. Een van de belangrijkste vragen waarmee deze verwoeste samenlevingen geconfronteerd werden, is hoe ervoor te zorgen dat verscheidene groepen terug vredevol naast elkaar kunnen samenleven na jaren van intens conflict. Sommige voorbeelden tonen aan dat dit een valabel alternatief kan zijn voor bestraffing, al kan men zich terecht de vraag stellen of op die manier ook echt recht gedaan wordt aan de slachtoffers. Een andere ontwikkeling is de wereldwijde opkomst van een ‘theater van berouw en vergeving’ (Jacques Derrida): het ritueel waarin wereldleiders, politieke en kerkelijke gemeenschappen spijt betuigen over historische ‘misdaden tegen de mensheid,’ en waarin de mensheid zichzelf aldus beschuldigt en vergeeft.